Projekat „Otvaramo depo” u kontekstu promišljanja jugoslovenskog nasleđa

Rad na koncepciji, sistematizaciji i (re)interpretaciji fonda deo su aktivnog procesa samopromišljanja institucije muzeja. Nedostatak opšteg konsenzusa o nasleđu Jugoslavije i relativno kratka istorijska distanca uticali su i na načine na koje se o fondu Muzeja misli. Naime, nasleđe nije ograničeno samo na predmete, zbirke i fondove muzeja već obuhvata mrežu ustanova kulture, lokalitete, okruženje, širu i užu društvenu zajednicu. Uz to, ono se neprestano stvara i menja, zaviseći od pozicija s kojih se interpretira, kao i konteksta u kojima se promišlja. Projekat „Otvaramo depo” u korelaciji je sa zaključcima radne grupe za sistematizaciju fonda Muzeja Jugoslavije. Oni teže fluidno-modularnoj participativnoj koncepciji koja se temelji na refleksivnom, integrativnom i dinamičkom pristupu baštini.

Predistorija rada na projektu Otvaramo depo može se mapirati kroz nekoliko inicijativa da se revalorizuje i kritički interpretira fond Muzeja, kao materijalno svedočanstvo o političkoj i društvenoj istoriji ovih prostora. Još od 2000. godine pojavljuju se prvi projekti s problemskim pristupom, a više od decenije traju sporadični poduhvati koje odlikuju napori da se dva sasvim heterogena, ali jasno simbolički omeđena fonda – Memorijalnog centra Josip Broz Tito i Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije – isprepletu tako da na adekvatan način predstave državu i društvo. Ovi pokušaji, obeleženi neslaganjima ne samo u pogledu toga šta se može nazvati jugoslovenskim nasleđem već i različitog razumevanja pojma nasleđa uopšte, problematizovali su više puta samu premisu o potrebi za potpunom integracijom fondova.

Aktuelni proces sistematizacije fonda i razvoja koncepcije MIJ započet je 2015. godine i temelji se na teorijskim pozicijama nove muzeologije i heritologije. Najznačajnija novina u novoj sistematizaciji fonda jeste to što se fondovi dveju direktno nasleđenih institucija posmatraju kao dva velika artefakta. Jukstapozicioniranje institucija Memorijalnog centra Josip Broz Tito i Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, čije su zbirke nastajale u slično vreme ali na sasvim različit način, omogućava neposrednije tumačenje ideja koje su iza tih tvorevina stajale. Ujedno oni predstavljaju i osnovne resurse za dalji rad i dinamičan pristup definisanju i oblikovanju jugoslovenskog kulturnog nasleđa.

Ova dva fonda koja su spojena u jedan 1996. – u okviru tada osnovanog Muzeja istorije Jugoslavije – po mnogo čemu su različita. S jedne strane, istoričarsko-dokumentarno usmerenje Muzeja revolucije, njegove precizno razrađene metodologije hronološke i tematske obrade predmeta, formirale su uređenu celinu s jasnim politikama daljeg kolekcioniranja. S druge strane, fond Memorijalnog centra Josip Broz Tito, koji je inkorporirao i fond prethodne institucije na istoj lokaciji, Muzeja 25. maj, kao i daleko manjeg Muzeja 4. jul, imao je nedostatak objedinjene dokumentacije, nepotpunu obrađenost zbirki, a postojala je i objektivna nemogućnost planiranja daljih akvizicija. U naročitom kontrastu naspram metodologija MRNNJ bio je „stihijski” nastanak obrisa najvećeg dela fonda, usled specifičnog odsustva drugih kriterijuma do kriterijuma poklona predsedniku države. Jedini deo fonda poklona za koji bi se moglo reći da je Tito kreirao kolekcioniranjem jeste jugoslovenska likovna umetnost i deo biblioteke.

Fond Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, sagledan kao celina, predstavlja kompleksan i jedinstven artefakt sa značajnim interpretativnim potencijalom. On govori o načinima na koje je, u periodu kada je Muzej nastao i radio, promišljana institucija jednog od politički najvažnijih državnih muzeja. Takođe, iz same koncepcije Muzeja i strukture fonda može se videti kako je poimana i dokumentovana revolucija i stvaranje nove države, ali i kako se državni aparat legitimisao kroz muzeološku i s njom povezanu pedagošku praksu. Izvesne transformacije koje su usledile nakon 1990. godine bile su malog obima i uticaja i pre svedoče o dezintegraciji celog društveno-političkog sistema i sveopštoj konfuziji tog vremena, nego o ozbiljnom promišljanju muzealizacije jugoslovenskog nasleđa.

Za razliku od muzeja revolucije u drugim republikama koji su nakon kraja Jugoslavije prerasli u muzeje savremene istorije (Muzej novije istorije u Sloveniji, Muzej Vojvodine, Hrvatski povijesni muzej…), MRNNJ je u okviru MIJ, sticajem okolnosti, ostao objedinjen. Tako smo i dobili priliku da ga tretiramo kao celishodan produkt jugoslovenskog društveno-političkog sistema. Budući da je prethodno konceptualno zaokružen i fond Memorijalnog centra JBT, ove dve simboličke celine, kao ključni resursi, ostavljaju slobodu za dalje dinamično definisanje koncepcije i razvoja Muzeja.

Istorijsko-memorijalni fond Josipa Broza Tita¹ po sadržaju je najraznovrsniji, a po broju predmeta najveći u fondu Muzeja Jugoslavije. Nastajao je od 1944. do 1980.² godine i može se grupisati u tri celine u odnosu na način nastanka i primarne karakteristike predmeta: 1. Pokloni, 2. Josip Broz Tito kao državnik i 3. Realije. Posebnu celinu čini Biblioteka Josipa Broza zbog formalno-pravnog statusa koji uživa kao kulturno dobro od velikog značaja. Tako zasnovana podela muzeološki je utemeljena i funkcionalna, ali treba je shvatiti uslovno jer postoje celine čiji se sadržaj preklapa.

Pokloni su najbrojniji i najkarakterističniji deo fonda J. B. Tita, i za razliku od zbirki koje svedoče kako o Brozovoj političkoj i državničkoj aktivnosti, tako i o praktičnom životu, a čiji je sadržaj tipski, korpus poklona ima karakter muzeja kao slike sveta. Različiti darodavci razlog su izrazite heterogenosti ovog dela fonda, u kome su zastupljeni predmeti od izuzetne materijalne i kulturno-istorijske vrednosti do onih koji se svrstavaju u kategoriju efemernih, u umetničkom smislu trivijalnih ili materijalno bezvrednih, a koji su, kako to savremena muzeološka praksa pokazuje, važni svedoci različitih vremena i kultura. Tito je zajednički imenitelj svih predmeta, ali on je u samom procesu razmene pasiviziran jer se pogled okreće od njega ka daru kao reprezentu darodavca i do izražaja dolaze obeležja predmeta kroz koja se javlja glas onoga koji daruje. Tako se može reći da je ova kontinuirana akumulacija stvorila kabinet čuda Jugoslavije.

Osnovne ideje i smernice razvoja koncepcije Muzeja Jugoslavije

Radna grupa zadužena za sistematizaciju fonda predložila je da se razvijanje koncepcije Muzeja nastavi uporedo s radom na stalnoj postavci kroz sve njene faze, uvažavajući, ali i preispitujući rezultate do kojih se došlo.
Koncepcija MIJ i rad na budućem prikupljanju građe treba da budu zasnovani na:

• jasno definisanoj teorijskoj i konceptualnoj poziciji;
• izbegavanju standardne zamke procesa muzealizacije – tendencije formiranja totalne „slike sveta”, odnosno formiranja muzeja kao totaliteta stvarnosti;
• razumevanju nasleđa kao dinamičnog procesa u kome se ono konstantno iznova stvara;
• uvažavanju pozitivnih iskustava dvadesetogodišnjeg postojanja MIJ;
• saradnji s pojedincima i ustanovama koje se bave naukom, kulturnom politikom i baštinjenjem, radom na zajedničkim projektima i razmenom iskustava;
• uključivanju šire zainteresovane javnosti putem raznih animacionih, diskusionih programa i drugih vidova participacije

Takvo shvatanje vodi nas ka integrativnom sagledavanju (jugoslovenske) baštine umesto zatvorenosti u okvire sopstvenog fonda i dominantnom partikularnom pristupu nasleđu. Promena imena u Muzej Jugoslavije predstavlja težnju da se delokrug istraživanja usmeri i na spektar različitih fenomena koji obeležavaju jugoslovensko nasleđe i jugoslovensko iskustvo, a prepoznati su u aktuelnim istraživanjima i muzejskoj praksi. Oblasti istraživanja i dalje su koncentrisane na Kraljevinu SHS, Kraljevinu Jugoslaviju i socijalističku Jugoslaviju, kao državne okvire svih jugoslovenskih naroda u „kratkom HH veku”, u kojima je, između ostalog, na različite načine pokušavano formiranje jugoslovenskog identiteta. Pažnja je sada usmerena i na razvoj jugoslovenske ideje od prvih manifestacija sredinom XIX veka do državnog otelotvorenja 1918, kao i na društvene, kulturne i identitetske forme koje opstaju i nakon političkog nestanka Jugoslavije.

Muzej se orijentiše ka mapiranju specifičnih i/ili autentičnih fenomena koje je generisalo postojanje jugoslovenske države. Fokus se s normativnog okvira pomera na fenomene koje je on iznedrio: transformacije, nove forme i prakse u kulturi, shvaćenoj kroz antropološku definiciju ukupnog ljudskog stvaralaštva. Kombinacije starih s novim praksama dale su profil jugoslovenskom iskustvu sa specifičnostima lokalnog i regionalnog konteksta. Te promene koje proističu iz normativnog okvira – države – omeđene definisanim koordinatama vremena i prostora i specifičnim društvenoistorijskim okolnostima u velikoj meri ogledaju se u fondu Muzeja.

^{1 Stepen obrade predmeta i nivo istraženosti fonda uslovili su da u velikoj meri poštujemo konvencionalnu podelu prema vrsti muzejskih predmeta; na osnovu analize izveštaja o reviziji, ranijih predloga sistematizacije fonda, neposrednog iskustva u radu s predmetima i uz konsultacije s kolegama kustosima, izdvojile su se zasebne celine u skladu sa istorijsko-memorijalnim i simboličkim karakterom Brozovog fonda.
2 Iako se za godinu zatvaranja fonda uzima godina Titove smrti, postoje predmeti koji su mu upućeni i kasnije. Ti posthumni darovi grupisani su u zbirku simboličnog naziva „4. maj”, prema datumu Titove smrti.}